سفال «کلپورگان»

سفال «کلپورگان»

تنها مشخصه‌ای که کلپورگان را از بقیه مناطق متمایز کرده سفالگری آن است که شیوه ساخت آن با قدمتی حدود 4 تا 6 هزار سال قبل هنوز دست نخورده باقی مانده و تنها…

«کلپوره» نام گیاهی با مصرف دارویی ویژه منطقه بلوچستان می‌باشد و کلپورگان روستایی است در 25 کیلومتری شهرستان سراوان و در 390 کیلومتری جنوب زاهدان.
شغل اکثریت مردم کشاورزی است و محصولات عبارتند از: خرما، مرکبات و سبزیها. اما تنها مشخصه‌ای که کلپورگان را از بقیه مناطق متمایز کرده سفالگری آن است که شیوه ساخت آن با قدمتی حدود 4 تا 6 هزار سال قبل هنوز دست نخورده باقی مانده و تنها کارگاهی که هنوز به شیوه بدوی فعال و پا برجا کارش را ادامه می‌دهد کارگاه سفال کلپورگان است.

در طول تاریخ هنر سفالگری متعلق به زنان بوده است زیرا مردان به شکار و یا کشاورزی می‌پرداختند و بنابر شواهد تاریخی زنان ابداع کنندگان هنر سفالگری بوده اند. آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز نموده ویژگی‌های منحصر بفرد آن می‌باشد که شامل موارد زیر است:
1ـ تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط کارهایی مثل آماده کردن گل پختن سفال و… را انجام می‌دهند.
2 ـ برای تهیه سفال از چرخ سفالگری انجام نمی‌شود و تمام سفالینه‌ها با روشهای سنتی و بدیع و به کمک دست انجام می‌شود.
3 ـ در سفالینه‌ها لعاب به کار نمی‌رود.
4 ـ طرحها و نقشهای آن کاملا هندسی است و تداعی نقشهای باستانی را می‌نماید.
5 ـ طرحها و نقشهای آن معمولا شامل یک دایره توخالی یک دایره توپر و یک خط می‌باشد که با هم ترکیب یافته‌اند.
6 ـ ماده تزیین کننده آن رنگی است از سنگ تیتوک که در آب حل می‌شود. تکنیکهای ساخت
تکنیکهای ساخت سفال این منطقه همان روشهای چندهزار سال قبل می‌باشد و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است که هنر سفالگری کلپورگان را منحصر بفرد جلوه داده است. در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به کار می‌رود.

الف: روش پینچ، pinch
برای ساختن سفال با این شیوه از دیسک گردان و سینی که به شکل بشقاب است استفاده می‌کنند و در اصطلاح محلی به «بونو» مشهور است. به این صورت که ابتدا توده ای از گل ورز داده شده را بر روی «بونو» که جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده می‌گذارند و حفره ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد می‌کنند و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به تدریج گشاد می‌کنند. با این عمل دیواره ظرف نازک می‌شود. در حین انجام این عمل از تکه چوبی به طول حداکثر 20 سانتی متر استفاده می‌کنند و دیواره ظرف را به جهت‌های مختلف که مناسب کار است هدایت می‌کنند. با این شیوه دیواره‌های ظرف در همه قسمتهای آن یکسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تکه چوب (گل موش) می‌گویند.

ب ) روش لوله ای یا فتیله ای (کویل)
در این روش ابتدا پارچه ای را روی بونو پهن کرده کف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار می‌دهند و برای ساختن فرم ظرف گل را به صورت لوله‌های موردنظر درست کرده پس از این مرحله ظرف‌ها را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا کاملا خشک شوند. این کار شاید چندین روز طول بکشد. پس از خشک شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی (سائنوک) مالش و سطح خارجی آن را صیقل می‌دهند و بااین عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده می‌شود.

تزیین سفالینه‌ها
برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده می‌کنند. این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران بخش زابلی یافت می‌شود و رنگ آن معمولا قهوه ای یا سیاه است. این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی که از آن به دست می‌آید قهوه ای است. روش کار به این صورت است که سنگ تیتوک را روی تخته سنگ بزرگی که وسط آن کمی ‌گود است (وانک) می‌سایند و به صورت دوغاب درمی‌آورند.

ترکیبات سنگ تیتوک
ترکیبات شیمیایی این رنگ عبارتند از :
اکسید منگنز، سیلس، اکسیدآهن سه ظرفیتی
ترکیب دارای 36 الی 39 درصد کوارتز 35 الی 36 درصد اکسید آهن و اکسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصی‌های دیگر که محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت می‌شود.

شیوه نقاشی
ابتدا یک قطعه کوچک از سنگ تیتوک را روی یک قطعه بزرگتر که مقداری آب بر روی آن ریخته شده می‌سایند و با عمل سایش ذرات حاصل از آن به خوبی در آب حل می‌شود سپس به وسیله‌ی یک تکه چوب کوچک به اندازه چوب کبریت که معمولا از جنس چوب درخت خرماست نقاشی‌ها روی سفال انجام می‌شود.

نقش‌ها و طرح‌ها
لازم به ذکر است که تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا کاملا خشک شود. قبل از اینکه به کوره برود به وسیله رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود.
چت محیلوک و گل نام برخی از نقشهای محلی است.
این نقشها اغلب از طرحهایی با ریشه‌های طبیعی تشکیل شده و بیسار ساده و تا حدی انتزاعی نقاشی شده اند. این نقشها نقطه نقطه و سنتی می‌باشند.
اکثر طرحها از 4 نوع نقش تشکیل شده اند.
1 ـ یک دایره توخالی
2 ـ یک دایره توپر
3 ـ یک خط میله ای
4 ـ یک نیم دایره
نقشهای گل زنجیره موج درخت خرما و… نه به صورت مکتوب در جایی نقش بسته‌اند که سفالگران از روی آنها نقاشی کنند و نه از نقشهای سایر سفالها و یا دیگر صنایع دستی محلی اقتباس شده‌اند بلکه تمامی ‌طرحها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است که سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.

شیوه پخت
پخت سفالینه‌ها به صورت سنتی انجام می‌شود. در گذشته پخت با هیزم انجام می‌شد. هنوز یک خانواده در کلپورگان به همین صورت عمل می‌کند. اما در کارگاه سازمان صنایع دستی دو کوره به صورت حفره ای بزرگ در دل دیوار ساخته شده و سوخت آن نفت است. در هر کوره ششصد سفالینه پخته می‌شود و بین 18 تا 22 ساعت در حرارت 950 درجه در کوره می‌ماند و 48 ساعت طول می‌کشد تا کورده سرد شود.
روش پخت سنتی با هیزم تا حدود 25 سال قبل در منطقه رواج داشت اما از سال 1354 با ساخت کوره جدید عمل پخت در کوره نفت سوز آغاز شد. دیوار کوره از آجر ملات آن از مخلوط خاک سفالگری و خاک رس معمولی است.

انواع تولیدات
1 ـ چلیم (قلیان): از سه قسمت تشکیل می‌شود 1 ـ ته چلیم 2 ـ بدنه چلیم 3 ـ سر چلیم.
ته چلیم: ظرفی گرد و صاف با لبه ای در حدود 2 الی 3 سانتیمتر می‌باشد.
بدنه چلیم: قسمت اصلی آن که آب درون آن قرار می‌گیرد که سوراخی جهت قرار گرفتن نی چلیم در آن تعبیه می‌شود.
سر چلیم: قسمتی که درون آن تنباکو و زغال را قرار می‌دهند و بوسیله نی بلندی به چلیم وصل می‌شود.
2 ـ خمیردان: این وسیله برای تهیه خمیر جهت پخت نان ساخته می‌شود.
3 ـ آفتابه: برای وضو و طهارت ساخته می‌شود. شکل آن شبیه پارچ است و تنها فرق آن علاوه بر دسته لوله آن می‌باشد که آب از آن خارج می‌شود.
4 ـ سوچکی (اسپند دودکن): ظرفی برای دود کردن اسپند.
5 ـ قندان
6 ـ زیرسیگاری.
7 ـ انواع بشقاب بزرگ و کوچک.
8 ـ لیوان
9 ـ قلک.

اهمیت سفال کلپورگان
شاید از نظر اقتصادی و تامین معاش تولید سفال سنتی کلپورگان در عصر جدید مقرون به صرفه نباشد و شاید بهتر باشد نیروی کار این بخش را در جاهایی به کار گیریم که از نظر بهره وری و بازدهی نیروی انسانی مناسب‌تر است اما رها کردن این هنر غنی به معنای تخریب تمدنی 6 هزار ساله است. آنچه که به این هنر اهمیت ویژه‌یی بخشیده عدم تغییر روشهای ساخت آن در طی یک دوره ای طولانی می‌باشد که مطالعه ی جدی باستانشنسان و مورخان را می‌طلبد و می‌تواند تمدنهای اطراف و آداب و سنتها و آیین‌ها و نوع مراودات و تجارت با همسایگان را در سیمای سفال کلپورگان مشاهده کرد. به نظر می‌رسد از نظر اقتصادی باید به ابعاد توریستی آن بیشتر توجه شود و در حفظ و پاسداری از شیوه‌های تولید آن بیشتر کوشید.
اگرچه نمی‌توان سهم این کارگاه را در اشتغال اهالی کلپورگان نادیده گرفت اما با توجه به حقوق و دستمزد پایین از نظر اقتصادی نمی‌توان برای آن جایگاه مهمی ‌قائل شد. آمار نشان می‌دهد فروش سفال در سراوان نسبت به بقیه صنایع دستی بومی‌ در جایگاه پایین‌تری قرار دارد. چنانچه سفال کلپورگان در بازارهای جهانی و داخلی به صورت اصولی بازاریابی شود شاید بتوان به صورت یک منبع درآمد ارزی و اشتغالزا برای اهالی بومی ‌منطقه روی آن حساب کرد.
این هنر می‌تواند از چند جهت نسبت به سایر تولیدات مهمتر جلوه می‌کند:
1 ـ حفظ و پاسداری میراث چندین هزار ساله ی این مرز و بوم.
2 ـ معرفی اصولی برای استقبال کشورهای خارجی از این نوع سفال.
3 ـ عدم نیاز به سرمایه گذاری فراوان.
4 ـ عدم تخصیص هزینه برای تربیت نیروی کار.
5 ـ اشتغالزایی بسیار زیاد از نظر فعالیتهای تولیدی و نیز از نظر خدمات سیاحتی با توجه به امکانات محدود.
6 ـ عدم قابلیت رقابت دیگر کشورها; زیرا هنری است منحصر بفرد و تنها در این منطقه رواج دارد.

با توجه به این خصوصیات می‌توان نسبت به سیاستهای اتخاذ شده برای سفال کلپورگان تجدیدنظر کرد و با توجه بیشتر به ابعاد فرهنگی سنتی و توریستی و خدمات سیاحتی و درآمدزایی و نیز بعد تاریخی می‌توان بیشترین سرمایه گذاری را در زمینه سیاحتی کردن منطقه انجام داد تا برای سفال کلپورگان در اقتصاد منطقه همچنین در هنرهای سنتی و قدیمی ‌در ایران و جهان جایگاهی مناسب پیدا کرد و این میسر نخواهد شد مگر با توجه بیشتر نهادها و سازمانهای دولتی برای غنی کردن و حفظ و شناسایی آن از طریق نمایشگاه‌های داخلی و بین المللی. همچنین لازم به ذکر است که تولید سفال در این منطقه مربوط به فصول خاصی از سال می‌باشد که این روش می‌تواند از معایب تولید برای اشتغال به شمار آید.

پیشنهادات
برای شناسایی و معرفی سفال کلپورگان و برای ارتقا درآمدزایی آن و همچنین کاهش بیکاری منطقه و حفظ و پاسداشت این صنعت و هنر شاسته است نسبت به پیشنهادهای زیر کوشاتر عمل کنیم:
1 ـ تلاش برای جلب توجه زنان و دختران روستا به عنوان یک حرفه و منبع درآمد.
2 ـ انتشار کاتالوگ و بولتن مخصوص برای جلب سیاحان.
3 ـ ارتقا بخش خدمات برای سیاحان.
4 ـ تلاش برای توریستی کردن منطقه.
5 ـ معرفی کامل هنر به جهانیان از طریق سایت اینترنت.
6 ـ جلب نظر محافل جهانی برای حمایت و تبلیغ در مورد آن
7 ـ فراهم آوردن شرایط برای کسانی که خواستار استفاده از خاک کلپورگان در سفالگری با این سبک هستند.
8 ـ ایجاد نمایشگاه‌های داخلی و خارجی برای معرفی شیوه‌های خاص تولید سفال در سراوان.
9 ـ آموزش روشهای ساخت سفال کلپورگان.
10 ـ حمایت از تولیدکنندگان برای فروش محصولاتشان.
11 ـ بازاریابی برای سفال کلپورگان.
12 ـ ایجاد فروشگاه‌های عرضه ی سفال کلپورگان و گسترش عرضه در داخل و خارج.
13 ـ جذب هنرمندان نقاش و مجسمه ساز و دیگر هنرمندان برای تجربه شیوه‌های تولید سفال در کلپورگان
مواد لازم: طرز تهیه سفال در کلپورگان
خاک از فاصله 2 تا 3 کیلومتری کارگاه یعنی معدن خاک رس مشکوتان تامین می‌شود. این خاک در قدیم توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص (کچو) به کارگاه حمل می‌شد اما امروز به وسیله بیل مکانیکی از زمین برداشته می‌شود و توسط کمپرسی به کارگاه حمل می‌شود.

تهیه گل رس
برای جداسازی ناخالصی از خاک ابتدا آن را سرند کرده و سپس آن را در حوضچه دوطبقه ای می‌ریزند و به آن آب اضافه می‌کنند (شستشوی خاک) و سپس خاک را داخل آب به هم می‌زنند تا ذرات خاک در آب به صورت معلق درآید. بعد دوغاب حاصل را از صافی و لوله به حوضچه دوم که با اولی اختلاف سطح دارد و پایین‌تر است منتقل می‌کنند و برای اینکه ناخالصی‌ها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند معمولا داخل لوله مذکور چند توری تعبیه می‌کنند تا آخرین ذراتی که در محلول باقی مانده جدا شوند.
دوغاب را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه می‌دارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداری از همان خاک قبلی ورز می‌دهند تا آماده کار شود. در اصطلاح محلی مخلوط به دست آمده «‌هاجک» نام دارد و رنگ این مخلوط معمولا خاکستری متمایل به سبز روشن است. اما پس از پخت در کوره به رنگ نارنجی درمی‌آید. تا این مراحل از کار به عهده مردان می‌باشد اما مراحل دیگر که نیاز به دقت و ظرافت دارد توسط زنان هنرمند کلپورگان با دست صورت می‌گیرد. شاید یکی از دلایلی که زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح می‌دهند خاک منطقه باشد که به راحتی انعطاف پذیر است و به علاوه دارای قدرت چسبندگی زیادی است.

ترکیبات خاک کلپورگان
مواد تشکیل دهنده عبارتند از:
1 ـ اکسید سلیسم 70 ـ 50 درصد
2 ـ اکسید آلومینیوم 30 ـ 20 درصد
2 ـ4 درصد ) mgo + cuo (3 ـ اکسید مس + منیزیم
4 ـ اکسید پتاسیم و سدیم 1 ـ 3 درصد
5 ـ اکسید تیتانیم آهن دوظرفیتی 1 ـ 2 درصد
6 ـ مواد فرار 5 درصد
این خاک در ابتدا به رنگ خاکستری متمایل به سبز روشن دیده می‌شود. پس از خیس شدن گل آن به رنگ خاکستری مایل به سبز زیتونی درمی‌آید.