آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی

به استقبال سال نو با مراسم کوزه شکنی اهالی قاین و بیرجند:

کاشت سرسوزی، رسم شاه مولایی، حنابندان، سمنوپزان، خانه تکانی، خرید لباس نو از مراسم نوروزی اهالی خراسان جنوبی است/ در بین مردم خراسان جنوبی، عید و نوروز فرصتی است برای کدورت‌زدایی و دیدار با بزرگان فامیل و اقوام، پرداخت دین، فاتحه‌خوانی و آماده کردن آجیل شب عید

نوروز باستانی نزد ایرانیان جلوه ویژه‌ای دارد ومردمان هر منطقه قرنهاست که با آداب و رسوم خاص خود آن را جشن می‌گیرند.کاشت سرسوزی، سمنوپزان،رسم شاه مولایی از جمله آداب ورسوم بیرجندیها در استقبال از آغاز سال نو است.

مردمان قدیم بر خلاف جوانان امروز این آداب و رسوم کهن را گرامی داشته و در حفظ و بهتر برگزار کردن آن تلاش فراوان داشتند. اهالی با صفای دیار بیرجند به این ماه اصطلاحاً ماه نوروز می‌گویند.

در بین مردم خراسان جنوبی، عید و نوروز فرصتی است برای کدورت‌زدایی و دیدار با بزرگان فامیل و اقوام،پرداخت دین، فاتحه‌خوانی و خانه تکانی سال نو، آماده کردن آجیل شب عید مانند کشمش، عناب، نقل، پخته و … تفت دادن یا شور کردن تخمه و پسته که در این ایام است با شور خاصی انجام می‌شود.

کاشت سرسوزی
کاشتن سرسبزی یا به قول بیرجندی‌ها سر سوزی یکی از آیین‌های پا بر جا در ایام عید است که حدود یک ماه مانده به عید در ظرف‌های کوچک یا بزرگ مقداری جو، گندم، عدس یا ماش می‌کارند تا روز عید سر سبز باشد.

برخی نیز روی جداره‌های کوزه‌های سفالی سر سبزی‌های بسیار زیبا و دلربایی به وجود می‌آورند. در بعضی از خانواده‌ها هم به نیت سلامتی افراد خانواده برای هر یک از آنها یک سر سبزی می‌کارند.

رسم شاه مولایی
یکی دیگر از مراسم خراسان جنوبی رسم شاه مولایی است که در مناطق شهری و روستایی استان مرسوم است و انجام آن بدین ترتیب است که چند روز مانده به نوروز افراد خیر و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز نیازمندان کرده و آنها را بین افراد نیازمند تقسیم می‌کنند.

اهالی بیرجند قدیم اعتقاد داشتند که شام شب عید به هر قیمت که شده باید پلو باشد. فقیر و ثروتمند خود را مقید به تهیه و پختن پلو در شب عید می‌دانستند. این هم از رسومی است که امروزی‌ها شاید با شنیدنش به تعجب و خنده وا داشته شوند چرا که بسیاری در قدیم‌الایام استطاعت تهیه پلو و حتی نان گندم را برای یک هفته هم نداشته‌اند چه رسد برای همه سال و تنها نوروز به نوروز، آن هم با کلی سختی و مشقت چشمشان به پلو می‌افتاده است.

حنابندان
پاکیزه بودن در هنگام ورود سال نو نیز از آدابی است که اهالی بیرجند مقید به انجام آن هستند و اعتقاد دارند که سال نو را باید با تنی پاک آغاز کرد.
حنا بندان یکی دیگر از مراسم مردم این سرزمین است که درگذشته و در مواقع مختلف از جمله نوروز انجام می‌شده است. هنوز هم گروهی از مردم به ویژه بزرگسالان با آمدن عید نوروز با رنگ کردن موهای سر و انگشتان خود با حنا به استقبال نوروز می‌روند.

سمنوپزان
سمنوپزان یکی دیگر از مراسم‌های پر رنج و زحمت، پرطرفدار و تشریفاتی نوروز است که برای انجام آن ۴۰ تا ۵۰ روز مانده به نوروز خانم‌ها ظرف‌هایی وسط حیاط یا پشت بام می‌گذاشتند تا از آب باران پر شود همزمان نیز مقداری گندم در پارچه‌های سفید و نازک به نام صافی می‌ریختند تا در آب خیس شود یا اینکه روی تگیجه (تشت مانندی پهن و بافته شده از ساقه‌های گز) می‌گذاشتند و پیوسته آن را با آب نگه می‌داشتند تا گندم‌ها جوانه بزنند.

پس از این کار آنها را در جایی پهن می‌کردند تا خشک شود و برای آسیاب کردن یا (دستاس) آماده شود پس از الک کردن آردها آن را با مقداری آرد معمولی مخلوط می‌کردند.
نزدیکی‌های عید آردها را خمیر و با انواع ادویه مثل زردچوبه، دارچین و سیاه دانه و کراویه مخلوط می‌کردند. با آماده شدن آرد آن را به صورت گرده‌های کوچک یا بزرگ درآورده، در دیگچه‌های مسی به نام (قلیف) گذاشته روی اجاق پر از آتش می‌گذاشتند و روی قلیف‌ها را نیز با آتش می‌پوشاندند و پس از آماده شدن آنها را به تکه‌های مناسب تقسیم و به همراه آجیل از میهمانان نوروزی پذیرایی می‌کردند.

خانه تکانی عید نوروز
خانه تکانی یا رفت و روب یکی دو هفته پیش از عید خانه تکانی یا رفت و روب انجام می‌گیرد و مجدداً اثاثیه را جابه‌جا می‌کنند و گرد‌گیری می‌کنند و دوباره آنها را می‌چینند.

خرید لباس عید نوروز
خرید لباس عید از یکی دو ماه به نوروز مانده مردمان بیرجند به بازار می‌روند و لباس عیدشان را می‌خرند، پارچه‌هایی معمولاً خریداری می‌شود که دارای رنگ روشن و سرخ یا زرد باشد و معتقد بودند اگر لباس را خودشان بدوزند پارچه آن را روزهای دوشنبه یا جمعه قیچی کنند و نیز معتقد هستند که روز پنج‌شنبه ساعت سنگین است و لباس مدتی روی دست می‌ماند تا دوخته شود. روز سه شنبه اگر بریده شود نصیب دزد یا مرده شور می‌شود و روز چهارشنبه می‌سوزد.
کوزه شکنی رسم دیرینه برای استقبال از سال نو

مراسم کوزه شکنی هم یکی از آداب و رسوم پایان سال مردم شهرستان های قاین و بیرجند در خراسان جنوبی است که از دیر باز در این شهرستان اجرا می شود. دیروز همزمان با سه شنبه شب آخر سال این مراسم در باغ اکبریه بیرجند برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی، سید احمد برآبادی مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: این رسم در روزهای پایان سال بعد از برگزاری مراسم چهارشنبه سوری انجام می شود .

وی افزود: به این طریق که کوزه های کهنه و قدیمی را که آب از آن تراوش نمی کند و آب داخل آن سرد نمی شود و همچنین به مرور زمان و استفاده طولانی از آن، داخلش را جلبک گرفته و دیواره ی آن سبز رنگ شده است، از سردر حیاط خانه به داخل کوچه می انداختند و براین اعتقاد و باور بودند که با شکسته شدن این کوزه بلا و بیماری از این خانواده دور خواهد شد.

مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی ادامه داد: برخی افراد داخل کوزه مقداری زغال به نشانه سیاه بختی، کمی نمک به نشانه شور چشمی و یک سکه به نشانه تنگدستی می اندازند و سپس کوزه را به دور سر خود و افراد خانواده می چرخانند و از بالای بام خانه به داخل کوچه می اندازند.

برآبادی خاطرنشان کرد: هم زمان این شعر را هم می خوانند: “غم برو شادی بیا مهنت برو روزی بیا” در پایان هم با کوزه ای نو و تمیز آب از قنات و یا چشمه به داخل خانه می آورند.

وی یادآورشد: این مراسم همراه با شور وشعف و شادمانی اجرا می شود.

برآبادی اظهارکرد: این مراسم کارکردهای دیگری هم دارد از جمله کارکرد بهداشتی، چون کوزه هایی که پوشیده از جلبک هستند و استفاده از آنها باعث بیماری می شود را کنار می گذارند و به جای آن کوزه جدید استفاده می‌کنند.

لازم بذکر است: این مراسم به شماره۸۱۷ -۴/۱۱/۹۱ در فهرست میراث ناملموس (معنوی ) کشور به ثبت رسیده است.

منابع:
آشنایی با آئین‌های نوروزی
آداب عید نوروز
عید نوروز چگونه شکل گرفت